«Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол…» деп Абай атамыз айтқандай, адам өмірінде болмайқоймайтын табиғи құбылыстың бірі – адамбаласының бұл өмірдегі көретін жарығы, тататындәм-тұзы таусылып, Жаратқанның бұйрығыменмәңгілік сапарға аттануы. Иә, ол әркімге әрқалай, әртүрлі уақытта келеді. Біреу дүние есігін ашпайжатып шыр етіп, аз кем ғана жарық көріп шетінепте кетеді. Енді бірі оң мен солын танып, жақсы мен жаманды айырып, енді ғана азамат болып, үлкенөмірге қадам бастар сәтте артында ізінжалғастырар тұяқ та қалмай бұл өмірден қыршынкетіп жатады. Енді біреуге Жаратқанныңжарылқауымен үбірлі-шүбірлі боп, немере-шөбересүйіп ұзақ өмір сүру бақыты маңдайға жазылады. Халқымыздың салт-дәстүрлерінің ішінде ежелденқалыптасқан көңіл айту үрдісінің орны ерекше. Жақынынан айрылып, қасірет шегіп, жан-жүрегіезіліп, қаралы боп отырған кісіге орнымен көңілайтып, қайғысына ортақтаса білу де мәдениеттілікті, сыпайылықты, сонымен қатаршешендікті де талап етеді. Ал жақыны қайтысболғанын білдіру үшін естірту айтады. Өзортасында белгілі, беделі бар кісілер қайғылықазаны жанашыр туыстарымен жиналып барыпастарлап жеткізген. Қазақ халқының әдет-ғұрпындаадам қайтыс болған күннен бастап оның жылыөтіп, асы берілгенше жоқтау айтылады. Қазаныестіген жанашыр ағайын-туыстар келіп, көңілайтып, аза тұтып көріседі. Мұны әдебиеттерминінде «элегия» немесе дауыс қылу, жоқтаудеп атайды. Жоқтаудың мәнісі марқұм болғанкісінің жақсылығын айта отырып, оның өміріндеістеген ізгі істерін, басынан кешірген мүшкілхалдерін баяндайды. Бұл дүниенің уақытшажалғандығын айтып, адамдардың тірі кезінде бір-бірін бағалауға, Алланы үнемі еске алып тәубеетуге, сол айтылған жоқтаудан әрбір адам ғибраттыой түюге үндеген. Мұңды дауыспен айтылады. Алайда, осы жоқтаудың да жоралғысын дұрыссақтай бермейміз. Мысалы; «Жасар жасынжасатпай, жаратқан неден асықты ай», «Өліміқұрсын өрт екен, өзекке түскен дерт екен. Елу бес жасқа келгенде аламын деген серт екен» т.б. секілді. Тіпті кейбір жандар сабырсыздық танытып, басу айтқан басалқы сөзді тыңдамай шектен тысбақырып-шақырып бейәдеп өрескел қылықтанытып жатады. Кейде баспасөз беттерінде де жарияланған қазанамада: «Мейірімсіз, қатыгез сұмажал арамыздан мезгілсіз алып кетті…» дегендейсөздер жазылып жатады. Мұның бәрі де Жаратқанның жазған тағдырына нала болу, Аллағаразы болмай наразылық таныту ниетінентуындайтын әрекеттер. «Жоқтауды мүлдем айтуғаболмайды, жылау дұрыс емес» деуден аулақпыз, әрине. Әр нәрсенің өз шеңбері, шегі болады. Қайкезде болса да әдептен озбаған абзал болар еді. Ал енді тарихқа зер салсақ, қазақта жоқтау жазбағанақын кемде-кем шығар. Алайда олар шариғаттанаспай, әдепті сақтай отыра естіген жандар ғибраталатындай жоқтау жырын жазған. Жоқтау тек іштегі қайғы мен шерді сыртқа шығару үшін ғанаемес, тірілерге салмақты ой салып, өнегелі өмірсүруге жетелеу үшін де жазылған.
Қазақтың біртуар батыр ұлы БауыржанМомышұлы да өзінің келіні Зейнептен өлгенкезінде жоқтау айтуын талап еткенінен біразнәрсені аңғаруға болар еді. Сондықтан жоқтаудыңтәрбиелік мәні де зор. Сол себепті бүгінгі күнгіжоқтаудың сөзіне ерекше мән берілуі керек сияқты. Үлкен кісілерден «Өлімді, яғни қаралы хабардыәйел адам естіртпейді, өлім белең алып кетеді» депжатқанын еститінбіз. Ал қазір әлеуметтік желіде«Әкем қайтыс болды, шешем қайтыс болды» деп, жерден жеті қоян тапқандай дүйім елге жариялапжатады. Және сол посттың астына өзі пікір жазып, лайк басып отырады. Сонда әкесі не анасы марқұмбоп жатқанда қалай ғана ұялы телефонға телміріпотырады екен. Бұны біз шын қайғырғандық депайта алмаймыз. Бұл тіпті әдепсіздік десе де болады. Кейін қырық күндігінде немесе жылында, қайтқанкүнінде еске алып, естелік жазса бір жөн. Осы жағына да мән бергеніміз жөн-ау. Қазіргі уақыттаақпарат құралдарында, ғаламтор беттеріндееліміздің кейбір өңірлерінде «ақылыжоқтаушылардың» шыға бастағанын жазып дабылқағуда. Бұл дегеніміз бар ұятты ысырып қойып, беттің арын белге түйіп, сәндік үшін қайтыс болғанкісіге түк қатысы жоқ адамды ақшаға жалдап әкепотырғызып қойып, қойылым қойған көрініс секілдіыңғайсыз жағдай тудыратыны анық. Шын көңілденқайғырмаған соң ондай жасанды сценарий кімгежәне не үшін керек? Келешек ұрпағымыз азбасындесек, дереу бұндай келеңсіз құбылыстанарылуымыз керек. Жасыратыны жоқ, кейде қазалыүйге көңіл айтып барғанда қазаға емес, бейне біртойға барғандай әсер алатынымыз бар. Қайғыныңқара бұлтын жамылып, жылап-сықтап жатқандадастарханды құда күткендей жайнатып қойып(мүрде оң жақта жатқанда) табақтар тартылып, бір-біріне асатып, улап-шулап, сеңдей соғылысып, оданқалды сандық ашып жыртысқа таласып, біржапырақ шүберек үшін қырғиқабақ боп жатады. Сонда дейміз-ау, бұл кімге күлкі, кімге түрпі? Бізмұндай әдеттермен келешек ұрпаққа қандай өнегеқалдыра аламыз? Жалпы үлкен болсын, кішіболсын қай жерде болмасын әдептілікті, қанағатшылдықты, мәдениеттілікті сақтай білсекжарасымды болар еді…
Арыстанбек БАЙҚАБЫЛОВ, теолог