Ағымдағы жылдың 27 мамырында ҚР сауда және интеграция бірінші вице-министрі Арман Шакқалиевтің төрағалығымен ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Айдарбек Ходжаназаровпен, күнбағыс тұқымын өндірушілермен, ауыл шаруашылығы министрлігінің, «Атамекен» ҰКП, салалық қауымдастықтар мен одақтардың, қайта өңдеу кәсіпорындары мен трейдингтік компаниялардың өкілдерімен кездесу өтті. Қатысушылар май өнеркәсібіндегі ағымдағы жағдайды талқылады.
Өздеріңіз білетіндей, 2023 жылғы 4 ақпанда Қазақстанда күнбағыс тұқымын әкетуге 20% мөлшерінде, бірақ кг үшін кемінде 100 еуро мөлшерінде экспорттық баж салу туралы бұйрық күшіне енді. Бұрын, 2020 жылдан бастап Қазақстан Үкіметі күнбағыс экспортын квоталауды қолданды. Квоталарды қолдану нәтижесінде 2021 жылы дайын күнбағыс майын өндіру 2020 жылмен салыстырғанда 10,2% – ға өсіп, 331 135 тоннаны құрады. 2022 жылы 2021 жылмен салыстырғанда өсім тағы 10% – ы құрап, 537 149 тоннаға жетті.
2022 жылы күнбағыс майының экспорты 2,5 есе өсіп, 229 мың тоннаны құрады (2021 жылы экспорт 85 мың тоннаны құрады).
2023 жылдың қаңтар-наурыз айларында мұнай экспорты 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 46% – ға артып, 68,6 мың тоннаға жетті. Бұл ретте торт өндірісі 98% – ға, ал оның экспорты екі есе өсті.
Күнбағыс майының құнына келетін болсақ, қазір тұқым майын өңдеушілермен тазартылмаған майдың бағасын литріне 590 теңге, тазартылған майдың бағасын литріне 750 теңге деңгейінде белгілеу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Бағаны бекіту туралы келісім 2023 жылдың 31 тамызына дейін қолданылады. Бұл бағалар энергия, жанар-жағармай материалдары, компоненттер мен қызметтер бағасының ағымдағы деңгейін ескере отырып есептелген.
Бүгінгі таңда республика бойынша күнбағыс майы бағасының 3% – ға төмендеуі байқалады (егер 2022 жылғы желтоқсанды 2023 жылғы мамырмен салыстырсақ). ҚР бойынша литріне орташа бөлшек сауда бағасы мамыр айындағы деректер бойынша 860 теңгені құрайды.
Экспорттық бажды енгізу туралы шешім 2023 жылғы ақпаннан бастап сыртқы сауда саясаты және Халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияның (ВАК) отырысында қабылданды. Бұл шараның іске қосылуы экономиканың қайта өңдеу секторын одан әрі дамыту және ішкі нарықты қамтамасыз ету, отандық май өндірушілердің қуаттарын жүктеу, қосылған құны бар өнімдер өндірісі мен экспортын ұлғайту қажеттілігіне байланысты.
Сауда және интеграцияның бірінші вице-министрі Арман Шакқалиев атап өткендей, шектеулерді енгізудің орындылығы туралы пікірталас жыл басынан бері жүргізіліп келеді.
«Бүгінгі таңда статистика АӨК саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру тұрғысынан қайта өңдеу көлемі артып келе жатқанын көрсетеді, мұнайдың рекордтық өндірісі байқалады. ӘМАТ нарығында күнбағыс майы бағасының төмендеу тенденциясы байқалады, дегенмен кейбір жерлерде 5-10% баға гетерогенділігі бар. Жалпы, бұл шешімнің айқын артықшылықтары – экспорттық баж салығын енгізу сандарды айқын көрсетеді», – деді Арман Шаққалиев.
Кеңесте әртүрлі тараптардың пікірлері айтылды. Кездесу барысында ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Айдарбек Қожаназаров сөз сөйлеп, Министрлікке депутаттардың сауалдарына жедел ден қойғаны және кеңесті ұйымдастырғаны үшін алғысын білдірді.
«Мен алты ай бұрын күнбағыс тұқымын реттеу бойынша тарифтік шараларды енгізуді алғашқылардың бірі болып қолдадым. Бүгін біз басқа суретті көріп отырмыз. Жағдай біздің күнбағысымызды мүлдем сата алмайтындай болды. Бұл тек баж салығына байланысты емес, нарықтағы қазіргі жағдайға қатысты мәселе. Белгілі бір шекті белгілейік, шекті мәннен төмен барлық нәрсе – бажсыз экспорттау, ал шекті мәннен асып кетуге елдің қауіпсіздігі мақсатында баж салу», – деп Айдарбек Қожаназаров өз шешімін ұсынды.
«Атамекен-Агро» АҚ басшысы Кинтал Исламов күнбағыс өндірушілері тарапынан өз ұстанымын білдірді.
«Фермер бұл дақылға қызығушылық танытуы үшін өте маңызды мотивация болуы керек. Бағалар көтерілгенде, табыс жақсы болды, қазір бағалар төмендейді. Есептеулер жүргізілді-маржа өте жоғары. Мен экспорттық шектеулерді алып тастауды немесе барлық өндірушілерге де, өңдеушілерге де квота енгізуді ұсынамын», – деді Кинтал Исламов.
Өз кезегінде, Қазақстан астық одағының президенті Нұралы Оспанов мәселені жүйелі түрде шешуді ұсынды.
«Нарық конъюнктурасы біздің мұнай өндірушілеріміз шикізатты бір бағамен сатып алып, оны шикі майға қайта өңдеп, өнімді экспортқа сата алмайтындай етіп қалыптасты, өйткені бағалар төмендейді. Қазаннан мамырға дейінгі әлемдік бағалар 32% – ға төмендеді. Тазартылған майдың бөлшек сауда бағасы теңгемен 12% – ға, ал нарықтық бағасы 8% – ға төмендеді. Май өндірушілер шикізатты біздің өндірушілерден сатып алмайды, өйткені ресейлік тұқым арзанырақ. Егер сіз баж салығын енгізсеңіз, квотаны бір уақытта енгізуіңіз керек. Қандай өнім болмасын, егіннің 30% экспортқа рұқсат етілсін, 70% ішкі өңдеуге қалдырылсын», – деді Астық одағының президенті.
Сауда және интеграцияның бірінші вице-министрі мемлекеттің жақын болашақта май саласын дамыту стратегиясы болуы керек деген пікірмен келісті. Осыған сүйене отырып, мемлекеттік қолдау құралдарын, тарифтік және тарифтік емес шараларды қалыптастыруға және нақты маркерлерді қолдануға жүйелі тәсілді әзірлеу қажет.
«Атамекен» ҰКП Басқарма төрағасының м.а. Ербол Есенеев өз ұстанымын айтып, 300-350 мың тоннаға тарифтік квоталарға көшуді және май өңдеушілерге субсидияларды қосымша төлеуді, сондай-ақ экспорттық баж мөлшерін үш есеге азайтуды ұсынды.
«Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық қауымдастығы» ЗТБ президенті Ядыкар Ибрагимовтың айтуынша, күнбағыс тұқымын бажсыз әкетуге қосымша квоталар Ресей тарапынан демпинг пен сұр импортқа, сондай-ақ қазақстандық тұқым түріндегі көрші елдерге (Өзбекстан, Тәжікстан және қытай) одан әрі кері экспорттауға байланысты мағынасыз.
«Баға төмендейді және одан отандық ауыл шаруашылығы өндірушілері емес, астық трейдерлері ғана ақша таба алады», – деді Ядыкар Ибрагимов.
ҚР АШМ агроазық-түлік нарықтары және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу департаментінің директоры Сәуле Жұрынованың айтуынша, министрлік тарифтік квоталар беру және балансты қайта өңдеушілерге қайта есептеу туралы ұсыныс жолдаған.
Кеңес нәтижелерін қорытындылай келе, Арман Шаққалиев қатысушыларға Үкіметтің алдында дайын өнім ретінде шикізаттық емес тауарлардың, оның ішінде майдың экспортын ұлғайту міндеті тұрғанын еске салды.
«Талқылауды ескере отырып, нарықтың барлық мүдделі қатысушыларының ұстанымдары ВАК – тың кезекті отырысында қаралып, теңдестірілген шешім қабылданатын болады», – деп қорытындылады сауда және интеграцияның бірінші вице-министрі.