ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – Еңбекмині) Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасымен (бұдан әрі – БҰҰДБ) бірлесіп отбасының (адамның) әлеуметтік әл-ауқатын айқындау әдістемесін (бұдан әрі – Әдістеме) әзірледі. Бұл азаматтарға Отбасының цифрлық картасы арқылы әлеуметтік қолдау шараларын проактивті ұсынуға негіз болады.
Бүгінгі таңда азаматтарға мемлекеттік кепілдіктер мен әлеуметтік қолдау шараларының кең спектрі ұсынылады, алайда барлық қазақстандықтар оларға өз құқықтары туралы біле бермейді. Осыған байланысты осы жылдың 1 қаңтарынан бастап республикада Отбасының цифрлық картасы (бұдан әрі – ОЦК) іске қосылды, оның басты мақсаты қазақстандықтардың мемлекеттік қолдау жүйесіне тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып табылады.
ОЦК мемлекеттік органдардың барлық қолданыстағы ақпараттық жүйелерінен алынған мәліметтер негізінде құрылады. Онда Қазақстанның 19,5 млн-нан астам азаматы немесе 6,3 млн отбасы туралы ақпарат жинақталған.
ҚР Әлеуметтік кодексінде Отбасының цифрлық картасы әлеуметтік саясаттың орта және ұзақ мерзімді міндеттері мен бағыттарын айқындау құралы ретінде белгіленген. Сондай-ақ, ОЦК азаматтардың әлеуметтік мәртебесіне байланысты кепілдендірілген мемлекеттік қолдаудың қандай да бір түрін алуға құқықтары туралы күнделікті «Электрондық хабарлама» болып табылады.
Азаматтардың әлеуметтік мәртебесін айқындау ЕХӘҚМ мамандары БҰҰДБ сарапшыларымен бірлесіп Алкире-Фостер моделін пайдалана отырып әзірлеген Әдістеменің көмегімен мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерінен алынған деректер негізінде Отбасының цифрлық картасымен автоматты режимде жүзеге асырылады.
Отбасының әлеуметтік әл-ауқатының деңгейі мынадай көрсеткіштерді талдау негізінде айқындалатын болады:
– кірістер мен кредиттік міндеттемелердің болуы;
– жұмыстың болуы (отбасының еңбекке қабілетті мүшесінің жұмыспен қамтылуы);
– тұрғын үйдің, жеке қосалқы шаруашылықтың, жер учаскесінің болуы;
– жылжымалы мүліктің болуы;
– әлеуметтік қорғау саласындағы қызметтермен қамтамасыз ету;
– денсаулық сақтау саласындағы қызметтермен қамтамасыз ету;
– білім беру саласындағы қызметтермен қамтамасыз ету.
Отбасын (адамды) талдау қорытындысы бойынша олардың әлеуметтік жағдайына сәйкес жоғарыда аталған әрбір көрсеткіш бойынша берілген балдарды жинақтау жолымен 5 санатқа бөлінетін болады:
– жақсы деңгей, 1 800 және одан жоғары балл;
– қанағаттанарлық деңгей, 730-дан 1 799 баллға дейін;
– төмен деңгей, минус 30-дан 729 баллға дейін;
– дағдарыс деңгей, минус 460-тан минус 29 баллға дейін;
– мүшкіл деңгей, минус 459 баллға дейін.
Қанағаттанарлық деңгей отбасының (адамның) өз жағдайын жеңе алатындығын білдіреді, қажет болған жағдайда тиісті мемлекеттік органдарға консультациялық және әдістемелік қолдау көрсетілуі мүмкін.
Төмен деңгейде отбасы немесе адам тиісті мемлекеттік органдардың көмегі мен қолдауы шартымен өз мәселелерін дербес шеше алады.
Дағдарыс деңгейіндегі азаматтар күрделі мәселелерді өз бетінше шеше алмайды және олардың жағдайын жақсарту үшін мемлекеттік органдар тарапынан кешенді көмек қажет.
Қиын жағдайға тап болған отбасы (адам) қаржылық қиындықтарға тап болады және өзінің негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды. Бұл жағдайда тиісті мемлекеттік органдардың шұғыл араласуы қажет.
Өмірлік қиын жағдайға тап болған азаматтар әлеуметтік төлемдер мен жұмыспен қамтуға жәрдемдесуді қоса алғанда, мемлекеттен кешенді қолдау шараларын алады.
Айта кету керек, Алкир-Фостер моделі негізінде халықтың әлеуметтік жағдайын егжей-тегжейлі және көлемді түрде көрсетуге мүмкіндік беретін көп өлшемді кедейлік индексі құрылды. Бұл индекс алғаш рет БҰҰДБ қолдауымен Оксфорд университеті дайындаған 2010 жылғы Адам дамуы туралы баяндамада қолданылды.
Қазір әлемде көп өлшемді кедейлік тұжырымдамасы халықтың әлеуметтік әл-ауқатын өлшеудің ең прогрессивті тәсілі болып саналады, өйткені табыстың төмен деңгейі әл-ауқаттың төмен деңгейінің бір ғана аспектісі болып табылады. Отбасының орташа табысы болуы мүмкін, бірақ сонымен бірге сапалы медициналық қызметтер мен білімге, лайықты жұмысқа және т. б. қол жеткізе алмайды.
Әдістемеде қолданылатын көпөлшемді индикаторлар әл-ауқаттың негізгі параметрлерін оқшаулауға практикалық мүмкіндік береді, бұл әлеуметтік қолайсыздық топтарын жоғары дәлдікпен анықтауға және сол арқылы қалыптасқан жағымсыз тенденцияларды жеңу үшін әлеуметтік саясаттың орта және ұзақ мерзімді міндеттері мен бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұған дейін хабарланғандай, қазіргі уақытта ОЦК мемлекеттік қолдау шараларын алуға құқығы бар қазақстандықтарға қандай да бір өтініштерсіз жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдердің 9 түрін ресімдеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ОЦК арқылы зейнетақы төлемдерін алу мүмкіндігі туралы автоматты хабарлама іске асырылды.
2023 жылы әлеуметтік қорғау саласындағы қызметтер тізбесі кеңейтіледі. 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап денсаулық сақтау және білім беру салаларындағы мемлекеттік кепілдіктер енгізілетін болады. 2025 жылдан бастап жоғарыда аталған үш салада мемлекеттік кепілдіктердің барлық түрлері қамтылуы көзделген.